Hoàng thái hậu là mẹ hoàng đế, bắt đầu gọi từ thời Tần với Tần Tuyên Thái Hậu Mị Cơ. Sách Hán thư, Ngoại thích truyện có câu: "Hán hưng, theo cách gọi thời Tần, mẹ hoàng đế là Hoàng thái hậu, bà hoàng đế là Thái hoàng thái hậu".
Ở nước ta, năm 974, ấu đế Đinh Toàn lên ngôi: "tôn mẹ đẻ [vua mới] là Dương thị làm Hoàng thái hậu" (ĐVSKTT)
Thời Trần có lệ nhường ngôi sớm, hầu hết các Hoàng hậu đều lên Thái hậu. Tuy nhiên, có 2 trường hợp làm Thái thượng hoàng hậu: Năm 1314, Trần Minh Tông tôn mẹ là Thuận Thánh Hoàng Hậu làm Thuận Thánh Bảo Từ Thái Thượng Hoàng Hậu. Năm 1329, Trần Hiến Tông tôn mẹ là Lệ Thánh Hoàng Hậu làm Hiến Từ Bảo Từ Thái Thượng Hoàng Hậu.
Thời Lê Sơ, gia quyến của Hoàng thái hậu được truy phong tước vị. Theo Hoàng triều quan chế, năm Hồng Đức thứ 8 (1477), Lê Thánh Tông định lệ:
Cha của Thái hậu được phong Quốc Công, mẹ phong Quốc Thái Phu Nhân, ông phong Quận Công, bà phong Quận Phu Nhân, cố ông truy phong Hầu, cố bà truy phong Chánh Phu Nhân.
Việc phong tước cho gia quyến của Thái hậu cũng như các nội mệnh phụ khác có lệ: Tước vị không cho tập ấm, không có bổng lộc, không dùng hương ấp làm hiệu.
Lê Trung Hưng, các Thái hậu có lễ tôn phong & họ hàng cũng được phân phong tước vị:
- Anh em trai của thái hậu được phong Thông Chương Đại Phu, ngang chánh tam phẩm.
- Chị em gái được phong Huyện Thượng Quân ngang tòng tam phẩm.
- Con trai của anh em được phong Trung Trinh Đại Phu, con gái phong Á Huyện Quân.
- Con trai của chị em phong Triều Liệt Đại Phu, ngang chánh tứ phẩm. Con gái phong Hương Quân, ngang chánh ngũ phẩm.
- Cháu trai của anh em phong Hoằng Tín Đại Phu, ngang chánh tứ phẩm. Cháu gái phong Á Hương Quân, ngang tòng ngũ phẩm.
- Cháu trai của chị em phong Mậu Lâm Lang; cháu gái phong Ý Muội đều ngang tòng lục phẩm.
- Anh em cùng tổ nhiều đời (tái tòng) phong Hoằng Tín Đại Phu, ngang chánh ngũ phẩm.
- Chị em tái tòng phong Á Hương Quân, ngang tòng ngũ phẩm.
- Con trai của anh em tái tòng phong Mậu Lâm Lang, con gái phong Ý Muội.
- Anh em trai 3 đời (tam tòng) phong Mậu Lâm Lang., chị em gái phong Ý Muội.
- Con trai cô cậu dì của thái hậu phong Mậu Lâm Lang, con gái phong Ý Muội.
Đối với thân thuộc của thái hậu thì loại chịu tang bằng dây gai trở xuống mà còn thấy dòng dõi con cháu vẫn còn nhưng không biết chữ thì sung làm Tuấn Sĩ ở vệ Cẩm Y, thứ bậc vào ở dưới hạng dũng sĩ thường xuyên.
Đến kỳ kén chọn, bộ Lại làm bản tấu & cho thi khảo võ nghệ, bắn cung tiễn 4 phát, trúng 2 thì xếp vào loại trung thủ. Bắn 3 trúng 2 thì xếp vào trung sảo thủ, vượt mức ấy thì cho thụ quân hiệu hàm chánh lục phẩm.
Nếu biết chữ thì dùng vào nho sinh Chiêu Văn Quán. Đến kỳ kén chọn, bộ Lại làm bản tấu rồi cho thi 2 bài kinh nghĩa, trúng 1 bài về thơ phú thì cho thụ quan hàm chánh lục phẩm, các quan hữu ty tùy theo tài năng mà bổ dụng.
THEO DANVIET